ادبیات عرصه­ای است که همه­ي اندیشه­ها و تفکرات انسان در آن تجسم پیدا می­کند؛ این تجسم در درونمایه­ي آثار ادبی انعکاس دارد نه در قالب و فرم.[2] معمولا درون‌مایه­ي آثار ادبی تبلیغی، بر محور مسایل اخلاقی و سیاسی استوار است و قصد گوینده و سراینده­ي آن ابلاغ و در نهایت تعلیم و آموزش می‌باشد.[3] در این­­گونه آثار، نویسنده دارای دغدغه‌های خاص دینی و مذهبی، اخلاقی و سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است و همواره بر آن است تا اثرش، باورها و اندیشه‌هایی را به مخاطبان القاء کند.

در آثار تبلیغی، نویسنده حقیقت مانندی را از نوشته‌های خویش می‌گیرد و می‌کوشد، شخصیت‌ها و موقعیت‌های نوشته‌های خود را چنان طراحی کند و سامان دهد که با موضوع مورد تبلیغ وی هم­ساز باشند. ماندگاری نوشته­ي تبلیغی کاملا بستگی به موضوع تبلیغ دارد. اما معمولا این نوع نوشته‌ها بنا به خاصه‌هایشان، دوام چندانی ندارند. اگر اثر تبلیغی تا مدت‌ها پس از مرگ آنچه که تبلیغ می‌کرده، زنده بماند، باید آفریننده آن را هنرمند و والاتر از یک آوازه­گر صرف برشمرد. برای مثال در ایران آثار بزرگانی چون سعدی و حافظ و در غرب آثار جورج اورول ــ رمان­نویس، منتقد و مقاله­نویس انگلیسی ــ از قبیل "قلعه­ي حیوانات"، را می‌توان در ردیف این گونه آثار تبلیغی فاخر آورد.[4]

به اعتقاد علمای دین کارکرد ادبیات به­واسطه­ي نقش خاص آن در تبلیغ مفاهیم دینی تا جایی مهم جلوه می­کند که درباره­ی آن می­گویند: طالب علم دینی که در جامعه­ي امروزی تربیت می­شود، با ادبیات زمان و  زمینه‌های ادبی و فرهنگی به درستی آشنا باشد و آن­را به­طور دقیق و تخصصی یاد بگیرد تا از این ابزار به درستی استفاده کند.[5]

ادب فارسی در زمینه­ي ادبیات تبلیغی از پشتوانه­ي غنی و محکمی برخوردار است. رگه‌های ادبیات تبلیغی در ادبیات فارسی را می‌توان از همان سده‌های نخستین در آثار شاعران و نویسندگان ایران زمین دید.

هنگامی که شاعری مدیحه­سرا به ستایش ممدوح خود ـ شاه، وزیر یا بزرگی ـ می‌پرداخت، در واقع تبلیغ­گر اندیشه و خصلت‌های ممدوح خویش در اجتماع بود و از این طریق این شاعران هم بر اعتبار ممدوحان خود می‌افزودند و هم مردم را معتقد می‌ساختند که آن پادشاهان و فرمانروایان، افرادی شاعرنواز و دانش­پرورند.[6]

آثار شاعرانی چون کسایی، ناصرخسرو، سنایی و غیره، که جملگی در خدمت تبلیغ اندیشه یا مذهب خاصی می‌باشد، جزو میراث کهن ادبیات تبلیغی ایران است. سرتاسر حماسه‌های دینی بازمانده از پیشینیان را نیز می‌توان از رویکردی ویژه در زمره­ي نوشته‌های تبلیغی آورد. همچون "خاوران­نامه­ي ابن­حسام خوسفی" و "خداوندنامه­ي فتحعلی­خان صبا" و... جملگی گذشته از داشتن بار دینی، تبلیغی نیز هستند. زیرا اندیشه‌ای ویژه را به خواننده یا مخاطب القا می‌کنند.[7]

در دوران معاصر، تقریبا از دوره­ي مشروطه پس از این­که نهادهای سیاسی ـ اجتماعی جدی به­وجود آمد، ادبیات تبلیغی ـ سیاسی، بیشتر از گذشته در ادب فارسی راه یافت. کسانی چون: شیبانی، قائم مقام فراهاني، ملك­الشعراي بهار، ایرج میرزا، ادیب پیشاوری، ادیب نیشابوری، ادیب­الممالک، دهخدا، سیداشرف­الدین گیلانی (نسیم شمال)، عارف قزوینی، میرزاده عشقی، لاهوتی و فرخی یزدی از چهره‌های سرشناس این دوره می‌باشند.[8]

بعد از کودتای 28 مرداد 1332 نشریاتی بر آمدند که با نام هنر و ادبیات، به تبلیغ اندیشه‌های خود می‌پرداختند. در این میان، شمار نشریاتی که تبلیغ­گر اندیشه‌های حزب توده بودند، بیش از بقیه نشریات بود.[9]

بی­شک تولد انقلاب اسلامی و ایجاد جریان فرهنگی این انقلاب، سبب رونق ادبیات تبلیغی شد. وقوع حوادثی چون دفاع مقدس، این رونق را تقویت کرد و سبب پدید آمدن آثار بسیاری شد که همگی در خدمت تبلیغ اندیشه‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی و جنگ بود.

در تاریخ انقلاب‌های غربی شاید انقلاب روسیه بیشترین آثار تاریخی ـ سیاسی را در خود جای داده باشد، آثاری که اگر تحت تاثیر قدرت‌های حاکم نبودند، بی­گمان هم جهت با ذهنیّت تبلیغ­گر و متعهّد نویسندگان روسی به نظام کمونیستی و انقلاب سرخ بودند. حتی رمان‌هایی نظیر "دن آرام" و "زمین نوآباد" و بسیاری آثار تولستوی و گورکی در حیطه‌ي ادبیات تبلیغی قرار می‌گیرند.[10]

بخش عمده‌ای از ادبیات تبلیغی را ادبیات جزوه­ای می‌سازد. جزوه‌نویسی در ادبیات غرب، به ویژه در اروپای سده­ي هجدهم میلادی، نمودی کاملا تبلیغی داشته و در واقع نوعی مرام‌نامه بوده است. چندی بعد، از اواسط سده­ي نوزدهم میلادی کسانی همچون هنریک ایبسن، شاعر و نمایش­نامه­نویس نروژی (1828ـ 1906م)، اچ. جی. ولز، رمان‌نویس و روزنامه­نگار انگلیسی (1866ـ 1946م)، برتولت برشت، نمایش‌نامه­نویس و شاعر آلمانی (1898ـ 1956م) در پشتیبانی و اشاعه‌ي باورها و اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی و گاه دینی خویش، به جزوه‌نویسی روی آوردند.    

اما بی­تردید می‌توان گفت که مهم‌ترین شاخه­ي ادبیات تبلیغی، نوشته‌های سیاسی است. نمونه­ي این نوع ادبیات را هم در ایران و هم در ادبیات سایر ملت‌ها می‌توان پیدا کرد. همان­طور که گفته شد، در ایران ادب سیاسی پس از مشروطه بیش از گذشته رونق گرفت و آثار بسیاری در این زمینه پدید آمد. نمونه‌های ادب سیاسی در غرب را می‌توان در ادبیات شوروی در دوره­ي کمونیستی ـ به ویژه دوره­ي حکومت وحشت استالین ـ پیدا کرد. ادبیات شوروی در این دوره کاملا حزبی و مرامی بود، چندان که بسیاری از منتقدان و نظریه­پردازان ادبی به این برداشت رسیده‌اند که در این دوره، اثر ادبی والا و متعالی در شوروی پدید نیامده است. پیدایی آثار توده­زده‌ای همچون "چگونه فولاد آبدیده شد؟" از نیکولای اوستروفسکی (1904ـ 1936م) نمایانگر همین واقعیت هستند.[11]

 

 

---